Osmanlı Döneminde Trabzon’un sosyal yapısı - Evliya Çelebi’nin Trabzon gözlemleri

Trabzon’un sosyal yapısı Osmanlı döneminde dini, etnik ve ekonomik farklılıklara dayanıyordu. Şehir, farklı medeniyetlerin etkisi altında kalarak kültürel kimliğini sürekli yeniledi.

Trabzon’un sosyal yapısı Osmanlı döneminde dini, etnik ve ekonomik farklılıklara dayanıyordu. Şehir, farklı medeniyetlerin etkisi altında kalarak kültürel kimliğini sürekli yeniledi. Osmanlı toplumunda sosyal statü, dini inanç, etnik köken, meslek, eğitim seviyesi, fiziksel görünüm ve ekonomik durum gibi faktörlere bağlıydı. Bu dönemde kullanılan unvanlar, kişinin toplumsal statüsünü yansıtırdı. "Efendi" unvanı, devlet memurları ve eğitimli kişiler için yaygın olarak kullanılırken, "ağa" unvanı ticaretle uğraşan varlıklı kişiler için, "zâde" ise köklü şehirli aileler için tercih edilirdi. Valiler genellikle "paşa" ve "hazret" unvanlarını birlikte taşırdı. Kadınlar arasında, "hanım" unvanı ağaların eşleri için, "hatun" ise üst düzey kişilerin eşleri için kullanılırdı. Trabzon’un Osmanlı İmparatorluğu tarafından fethedilmesinin ardından, şehrin mevcut sosyal yapısı büyük ölçüde korundu. Osmanlı yönetimi, yerel halkın yaşam tarzına doğrudan müdahale etmemiş, bu da Trabzon’un kendine özgü sosyal yapısının devamını sağlamıştır. Şehir merkezi (nefs-i Trabzon) ve Trabzon sancağı arasındaki sosyal farklılıklar dikkat çekicidir. Fetihten sonra batı kesiminde Tımar Sistemi gibi Osmanlı’ya özgü uygulamalar yaygınlaşırken, doğu kesiminde eski idari yapılar daha uzun süre varlığını sürdürmüştür. Trabzon’un tarihi ve kültürel geçmişi Trabzon, dört bin yıllık geçmişi boyunca Avrupa ve Asya medeniyetlerinin kesişim noktasında yer almış ve bu kültürel etkileşimler şehrin sosyal yapısını derinden etkilemiştir. Doğu Roma ve Osmanlı İmparatorlukları dönemlerinde Trabzon, Karadeniz’e açılan önemli bir ticaret kapısı olarak stratejik bir öneme sahipti. Zigana Geçidi ve İpek Yolu’nun Karadeniz’e açılan tek kapısı olması, Trabzon’u tarih boyunca cazip bir merkez haline getirmiştir. Şehir, tarih boyunca birçok kez el değiştirmiş, bu da Trabzon’un sosyal yapısının ve kültürel kimliğinin sürekli olarak farklı medeniyetlerin etkisi altında şekillenmesine yol açmıştır. Osmanlı fethi sonrası, Türk-İslam kültürü Trabzon’da baskın hale gelmiş, Müslümanlar, Hristiyanlar ve diğer inanç grupları birlikte yaşamaya başlamıştır. Trabzon’un muhafazakâr yapısı, sosyal hayatın dini inançlar etrafında şekillenmesine yol açmıştır. Osmanlı döneminde şehirler, cami, han, hamam ve imaret gibi yapıların etrafında gelişmiştir. Trabzon’da da bu tür yapıların etrafında pazar yerleri ve sosyal alanlar oluşmuş, şehir halkı bu alanlarda toplanarak sosyalleşmiştir. Evliya Çelebi’nin Trabzon gözlemleri Ünlü gezgin Evliya Çelebi, 1640 yılında Trabzon’u ziyaret ettiğinde, şehir halkını farklı sosyal sınıflara ayırmıştır. Ona göre, Trabzon halkı beyler ve paşazâdeler, âlimler ve şeyhler, tüccarlar, zanaatkârlar, gemiciler, bağcılar ve bahçıvanlar ile balıkçılar gibi yedi farklı gruptan oluşuyordu. Evliya Çelebi, Trabzon halkının spora olan ilgisini de vurgulamış, şehirde cirit, okçuluk ve güreş gibi sporların yaygın olduğunu belirtmiştir.